Uz malo više istraživaćkog napora, ipak sam čini mi se na potpunom tragu o mikro lokaciji tvrđavske džamije. Za to postoje slijedeći razlozi:
- džasmija je bila uz prvi jugoistočni zaštitni bedem Kule, jer to govore arhivski izvori, koji navode da su austro-ugarski vojnici sa tvrđave dohvatali drveni krov džamije od šindre, kao i drvenu oblogu munare i taj materijal ložili da bi se grijali. Znači da je džamija bila uz sami bedem na jugoistočnj strani Gradine,
- postoji skica (situacija) tvrđave u Gradačcu nastala 1891. godine na kojoj se vidi tlocrt te džamije, istina treba pažljivo pogledati šta Kulu ograđuje i primjetit će te mali izbočeni kvadrat koji upravo predstavlja džamiju – (vidi 120 stranicu knjige GRADAČAC SA OKOLINOM – U PROŠLOSTI, autora Esada Sarajlića, koju je štampao „Preporod“ Gradačac 2008. godine),
Posmatrajući gornju fotografiju vidimo da je između dvije ne pokrivene kule, bedem koji je u gornjem dijelu dozidan ciglom, a ne kamenom. Upravo na tom dijelu, se lijevo nalazi pješačku ulaz u tvrđavu, a desno je bila izgrađena Sultan Mehmedova džamija, čiji tlocrt ćemo vidjeti na slijedećoj skici
Na ovoj situaciji (skici) nastaloj krajem 19 stoljeća za vrijeme austro-ugarske vladavine vidimo sasvim gore sve objekte tvrđave gdje piše Gradaščevića građevine u sredini između dvije ne pokrivene kule ucrtan tlocrt tvrđavske džamije.
Austro-ugarske vlasti su se spremale da izvše adaptaciju objekata na tvrđavi, tako da ova skica nosi datum 12. novembar 1891. godine, a rađena od nepoznatog autora u Tuzli. Međutim, do realizacije toga projekta nije došlo.
Gornja skica prikazuje vertikalni presjek objekata tvrđave – zatečeno stanje. U tom presjeku nije prikazana tvrđavska džamija, jer je već bila uveliko porušena, ali zanimljiva je jedna ulazna kula u dnu skice desno, koja se nalazila na platou današnjeg trga, između Medrese i nekadašnje Gradske kafene
Skica koja prikazuje stanje nakon namjeravane obnove, do koje nije došlo. Kada je porušena ulazna kula na tvrđavu iz Čaršije nije poznato, ali je to svakako učinjeno u periodu Austro-Ugarske
Prije zaključka ovoga članka želio bih da izrazim svoje negodovanje i čuđenje da su općinske, gradske, kantonalne i federalne vlasti u BiH izvšile mnoge velike projekte obnove i zaštite kulturne baštine u gradovima Srebreniku, Tešnju, Travniku i mnogim drugim mjestima, što najbolje vidimo gledajući program radio-televizije BiH i Federacije, što je za svaku pohvalu, a da Tvrđava u Gradačcu čeka neka bolja vremena. Da li time pomalo zanemarujemo mjesto i značaj Pokreta za samostalnost BiH koji je vodio Husein-kapetan Gradaščević?
Restauracija i obnova Tvrđave u Gradačcu pa time i obnove tvđavske džamije zahtijeva velika sredstva, ali najbitnije je da ta restauracija bude autentična i da odgovara historijskim izvorima i da bude stručno urađena.
Ako sam ovim člankom bar malo doprinio naporima da se pokrene sa mrtve tačke projekat i njegova realizacija restauracije kompleksa Tvđave Gradaščevića, pa time i tvrđavske džamije, onda sam zadovoljan.
